در آستانه ایام اعتکاف
همه چیز در مورد اعتکاف
مراسم اعتکاف از سحرگاه دوم اردیبهشت آغاز و معتکفین بعد از سه روز روزه گرفتن و دو شب در مسجد ماندن، با افطاری روز چهارم اردیبهشت به پایان می‌رسد.
- تعریف اعتکاف:
۱-اعتکاف،در لغت به معناى توقف در جایى است و در اصطلاح احکام، عبارت است از ماندن در مسجد به قصد عبادت خداوند، با شرایطى که خواهد آمد.
۲-انسان میتواند،در حال اعتکاف،بنشیند،بایستد،بخوابد،یا راه برود.
- اقسام اعتکاف:
۳-اعتکاف بر دو قسم است،مستحب و واجب،که در اصل،یک عمل مستحبى است،ولى ممکن استبه سببى واجب شود،که از جمله اسباب وجوب اعتکاف،این امور است:
نذر،عهد یا قسم،مثلا انسان نذر کند یا با خداى خود عهد کند یا قسم بخورد که اگر در فلان کار موفق شد،یا از فلان بیمارى شفا پیدا کرد چند روز در مسجد معتکف شود.(در بحثهاى آینده خواهد آمد که حداقل مدت اعتکاف سه روز است.)
شرط ضمن عقد،مثلا هنگام قرار داد اجاره منزل،صاحب خانه شرط مىکند که مستاجر هر سال پنج روز در مسجد معتکف شود و مستاجر نیز این شرط را مىپذیرد.
اجاره،مثلا شخصى اجیر مىشود که با دریافت مزد-یا بدون دریافت مزد-از طرف میت در مسجد معتکف شود.(مانند نماز استیجارى)
- زمان اعتکاف:
۴-در طول سال در هر زمانى که انسان بتواند،حداقل سه روز در مسجد بماند و روزه بگیرد صحیح است (تفصیل این مساله در بحث مدت اعتکاف و روزه اعتکاف خواهد آمد.) ولى بهترین زمان براى اعتکاف ماه مبارک رمضان و در ماه رمضان،دهه آخر آن است.
۵-س:افضل اوقات اعتکاف چه زمانى است؟آیا ایام البیض ماه رجب فضیلتخاصى براى اعتکاف دارد؟ (ایام البیض سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم.)
آیه الله مکارم:بهترین اوقات اعتکاف،ماه مبارک رمضان و از همه بهتر دهه آخر آن است.
آیه الله بهجت:افضل اوقات ماه رمضان استخصوصا در دهه آخر آن و ایام البیض رجب نیز تاکید شده است.
- شرایط اعتکاف:
۶-در صحت اعتکاف،امورى شرط است که برخى از آنها مربوط به شخص معتکف و برخى مربوط به خود اعتکاف است که در اینجا به بیان آن شرایط،و احکام لازم آنها مىپردازیم.
شرایط معتکف:
۱-عقل.(از دیوانه صحیح نیست) ۲-ایمان (۱) .(از غیر مؤمن صحیح نیست) ۳-قصد قربت.(هر گونه ریا و خود نمایى،اعتکاف را باطل مىکند).
۴-روزه دارى در ایام اعتکاف. ۵-اجازه گرفتن از کسى که اجازه او لازم است. ۶- از سه روز کمتر نباشد.(زمان) ۷-در مسجد جامع باشد.(مکان)
۸ -ادامه ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن.
- نیت اعتکاف:
-اعتکاف،همانند سایر عبادات،باید با نیت و قصد قربتباشد و هر گونه ریا و خود نمایى و قصد غیر الهى آن را باطل مىکند.
۷-در نیت اعتکاف،قصد وجه شرط نیست،یعنى لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب استیا مستحب.
۸-کسى که بخواهد در نیت اعتکاف،قصد وجه کند،در اعتکاف واجب نیت وجوب و در اعتکاف مستحب،نیت استحباب مىکند و واجب بودن اعتکاف در روز سوم ضررى ندارد،هر چند بهتر است که از روز سوم نیت وجوب کند.
۹-از آغاز تا پایان اعتکاف،باید با نیت و قصد قربتباشد،بنابر این اگر به همین قصد،اعتکاف را شروع کند صحیح است،همچنین اگر به قصد اینکه فردا معتکف شود به مسجد برود و از اول وقت(طلوع فجر)در آنجا باشد صحیح است.
۱۰-س:زمان نیت اعتکاف چه وقتى مىباشد؟و آیا اول شب مىشود نیت کرد؟
آیه الله تبریزى:زمان نیت اعتکاف،وقتشروع اعتکاف است که طلوع فجر مىباشد و با استمرار نیت، اول شب هم مانعى ندارد.
۱۱-س:آیا در اعتکاف نیازى به قصد نمودن عبادات دیگر هم هست؟
آیه الله مکارم:قصد عبادت دیگرى در آن شرط نیست. آیه الله بهجت:ظاهرا معتبر است در اعتکاف منضم شدن قصد عبادت دیگرى که خارج از اوست.
۱۲-س:آیا تجدید نیت در روز سوم اعتکاف مستحب لازم است؟
آیه الله صافى:بهتر است که تجدید نیت وجوب نماید.
آیه الله بهجت:تجدید نیت در روز سوم لازم نیست،گر چه احوط است.
آیه الله مکارم:تجدید نیت لازم نیست.
- نیابت اعتکاف:
۱۳-انسان مىتواند اعتکاف را براى خود یا براى دیگرى بجاى آورد. به قسم دوم،اعتکاف نیابتى گفته مىشود.
۱۴-اعتکاف به نیابت میت بىاشکال است ولى به نیابت از انسان زنده،بنابر احتیاط به قصد رجاء،اشکال ندارد .
پس به طور خلاصه مىتوان در این بخش اعتکاف را اینگونه تقسیم کرد: اعتکاف:۱-براى خود ۲-براى دیگران: (۲)۱- به نیابت از میت (۲)۲-به نیابت از زنده
یادآوری: گر چه روزه به نیابت از انسان زنده صحیح نیست ولى روزه گرفتن در اعتکاف مانند نماز براى طواف است که به تبع عمل دیگر لازم مىشود و
همچنانکه طواف و نماز آن به نیابت زندهها صحیح است اعتکاف و روزه آن نیز صحیح است.
۱۴-اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر،صحیح نیست،ولى مىتواند اعتکاف را به نیتخود بجا آورد و ثواب آن را به دیگران اهدا کند،خواه یک نفر باشد یا چند
نفر،زنده یا مرده.
- عدول از نیت اعتکاف :
۱۵-عدول از نیابتشخصى به نیابت از شخص دیگر جایز نیست،مثلا دو روز به نیابت«على»معتکف بوده و روز سوم به نیابت از«حسن»اعتکاف کند.
۱۶-اگر قصد داشته که اعتکاف را براى خودش انجام دهد،پس از شروع نمىتواند نیت را برگرداند،و به نیابت از دیگرى به اتمام برساند،همچنانکه عکس این نیز جایز نیست.
- روزه اعتکاف:
انسان،در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد،بنابر این،کسى که نمىتواند روزه بگیرد،مانند، مسافر،مریض و زن حایض یا نفساء و کسى که عمدا روزه نگیرد،اعتکافش صحیح نیست.
۱۷-مسافر و مریض اگر معتکف شوند صحیح نیست ولى زن حایض یا نفساء نه تنها اعتکافش صحیح نیستبلکه به جهت توقف در مسجد گناه کار است.
۱۸-اعتکاف در روز عید فطر و قربان یا دو روز قبل از عید به طورى که روز سوم آن عید باشد صحیح نیست.
۱۹-لازم نیست که روزه،مخصوص به اعتکاف باشد،بلکه هر روزهاى باشد صحیح است،مثلا در ایام اعتکاف،روزه قضا یا نذرى یا استیجارى بجا آورد.
۲۰-اگر شخصى نذر کند که در ایام معینى معتکف شود و در همان ایام روزه نذرى یا استیجارى بر عهده او باشد،مىتواند در همان اعتکاف،روزه نذرى یا اجارهاى خود را بجا آورد. ولى اگر نذر اعتکاف بدین گونه بوده است که روزه براى اعتکاف یا به خاطر اعتکاف باشد، کفایت از روزه نذرى یا اجارهاى نمىکند.
۲۱-انسان مىتواند نذر کند،در سفر روزه بگیرد و به نظر برخى مراجع معظم تقلید،حتى هنگام سفر هم مىتواند نذر کند که روزه بگیرد و در این صورت اعتکافش صحیح است.به یک استفتاء توجه کنید:
۲۲-س:آیا در مسافرت مىشود روزه در سفر را نذر کند؟
آیات عظام خامنهاى،سیستانى،بهجت:مىتواند.
آیه الله مکارم:اشکال دارد ولى اگر نذر کرد،احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.
آیه الله فاضل:خیر.
۲۳-این افراد بدون اجازه،نمىتوانند معتکف شوند:
زن بدون اجازه شوهرش، در صورتى که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد،بنابر احتیاط واجب اجازه او لازم است.
فرزند بدون اجازه والدین، در صورتى که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنها هم نباشد احتیاط مستحب است اجازه بگیرد.
کسى که در استخدام دیگرى است،مانند برخى از کارگران و کارمندان،در صورتى که قرار داد اجاره به گونهاى است که منفعت اعتکاف را نیز در بر مىگیرد،یعنى اعتکاف با عمل به اجاره منافات دارد.
نکته: ۲۴-در اعتکاف،بلوغ شرط نیست،بنابر این اگر کودک ممیز معتکف شود،صحیح است.
- محرمات اعتکاف:
۲۴-آنچه بر معتکف حرام استبه طور اجمال بدین شرح است:
استفاده از عطریات و گیاهان خوشبو
خرید و فروش
مجادله
استفاده شهوانى از جنس مخالف
استمناء (یعنى انسان با خود کارى کند که از او منى بیرون آید.)
- مدت اعتکاف:
-مدت اعتکاف حداقل سه روز است و در کمتر از آن صحیح نیست ولى در زیاده حدى ندارد.ولى اگر پنج روز معتکف شود،روز ششم را نیز واجب استبماند،بلکه بنابر احتیاط واجب،هر گاه دو روز اضافه کرد،روز سومش هم باید بماند،پس اگر هشت روز معتکف شد،روز نهم هم واجب است.
۲۵-این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب (۱۰) روز سوم است،بنابر این اگر بعد از طلوع فجر،و لو با چند دقیقه تاخیر به مسجد برسد آن روز جزو اعتکاف به حساب نمىآید و چنانچه قبل از مغرب روز سوم،اعتکاف را قطع کند،افزون بر آنکه کار حرامى کرده،اعتکاف نیز باطل است.
۲۶-اگر انسان نذر کند که دو روز معتکف شود نه بیشتر از آن،اینگونه نذر باطل است.
- مکان اعتکاف:
۲۷-اعتکاف تنها در مسجد صحیح است،بنابر این اگر کسى در خانه خود یا در تکیه،یا حسینیه یا در حرم معتکف شود صحیح نیست و از مساجد نیز تنها در این مساجد،اعتکاف صحیح است.
مسجد الحرام مسجد النبى صلى الله علیه و آله مسجد جامع کوفه مسجد بصره
و به قصد رجاء (یعنى به نیت مطلوب بودن و به امید پاداش و ثواب) مىتوان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد.
۲۸-اگر در یک شهر،دو یا چند مسجد جامع وجود داشته باشد،در هر کدام که بخواهد مىتواند معتکف شود.
نکته: اگر جاى خاصى از مسجد را براى اعتکاف خود مشخص کند،چنین قصدى لغو است،و لازم نیستحتما در آنجا معتکف شود.
۲۹-اگر معتکف جنب شود و با حال جنابت در مسجد بماند اعتکاف او باطل است.چون توقف او در مسجد،حرام است. (۱۴)
۳۰-اگر جاى شخص دیگرى را غصب کند،یا عمدا بر فرش غصبى بنشیند،هر چند گناه کرده است ولى اعتکافش باطل نیست (۱۵) .
۳۱-س:اگر کسى را که زودتر از او در مسجد رفته،بیرون کند و جایش را بگیرد،اعتکافش صحیح استیا نه؟
آیه الله بهجت:اگر مکان منحصر به آنجا باشد بنابر اقوى اعتکافش باطل است.
آیه الله مکارم:خالى از اشکال نیست.
آیه الله فاضل:بلى اعتکاف او صحیح است و بطلان آن محل منع است.
۳۲-س:آیا گذاشتن وسائل یا نوشتن نام و امثال آن موجب سبقت در محلى از مسجد مىشود؟
آیه الله مکارم:هر گاه به موقع در مسجد حضور یابند بعید نیست موجب حق سبق باشد.
آیه الله بهجت:مىشود
- خروج از مسجد:
۳۳-در موارد ذیل معتکف مىتواند از مسجد خارج شود:
براى گواهى دادن در دادگاه.
براى تشییع جنازه، در صورتى که میتیک نحو وابستگى به معتکف داشته باشد به طورى که شرکت در تشییع جنازه او از ضرورتهاى عرفى او به حساب آید.
و براى انجام سایر کارهاى ضرورى عرفى یا شرعى،خواه واجب باشد یا مستحب،مربوط به امور دنیوى باشد یا اخروى ولى مصلحتى در آن نهفته باشد .
۳۴-و در این موارد،بر معتکف واجب است از مسجد خارج شود:
براى انجام غسل جنابت.
براى پرداخت طلب دیگران،در صورتى که نتواند در مسجد آن را بپردازد.
براى انجام کار واجب دیگرى که لازم باشد از مسجد خارج شود.
۳۵-کسى که خارج شدن از مسجد بر او واجب شده باشد ولى تخلف کند و خارج نشود،هر چند گناه کرده است ولى اعتکاف باطل نیست،مگر کسى که با حال جنابت در مسجد توقف کند.
۳۶-اگر به جهت ضرورت از مسجد خارج شد،این امور را باید مراعات کند:
بیش از مقدار ضرورت و نیاز بیرون مسجد نماند.
در صورت امکان زیر سایه ننشیند.
بلکه مطلقا ننشیند،مگر در حال ضرورت.
بنابر این احتیاط واجب نزدیکترین راه را انتخاب کند .
۳۷-س:اگر کسى از روى فراموشى محل اعتکاف را ترک کند،اعتکافش چه حکمى دارد؟
آیه الله تبریزى:ظاهر این است که اعتکافش باطل مىشود.
۳۸-س:خارج شدن معتکف از مسجد در موارد ذیل چه حکمى دارد؟
الف:براى وضو و غسل مستحبى و مسواک زدن.
ب:جهت تلفن زدن به خانواده در موارد غیر ضرورى و امور متعارف.
ج:جهت دیدار با خانواده در بیرون و در حیاط.
آیه الله خامنهاى:
الف-جایز است اما زیاد معطل نشود.
ب-در موارد ضرورى اشکالى ندارد و در موارد غیر ضرورى اگر امور مستحبى را در بر بگیرد و طول هم نکشد اشکالى ندارد. ج-در بعضى موارد اشکالى ندارد،مثل رسیدگى امور خانواده و دیدن فرزندان که عدم دیدار باعث مفسده و اشکالاتى مىشود.
آیه الله سیستانى:به احتیاط واجب جایز نیست،مگر در مورد حاجت ضرورى باشد.
آیه الله تبریزى:خارج شدن معتکف از مسجد در موارد مذکور جایز نیست.
آیه الله فاضل:مانعى ندارد،ولى تلاش کنند این امور با سرعت انجام شده و هر چه سریعتر به مسجد بر گردند.آیه الله مکارم:الف-براى وضو و غسل مستحبى اشکالى ندارد و براى مسواک که مقدمه آن باشد نیز اشکالى ندارد.
- توضیح محرمات اعتکاف:
۳۹-بوئیدن عطریات و گیاهان خوشبو براى کسى که از آن لذت مىبرد در حال اعتکاف حرام است،پس براى کسى که حس بویایى ندارد اشکال ندارد.
۴۰-در حال اعتکاف،خرید و فروش و بنابر احتیاط واجب،هر نوع داد و ستدى،مانند اجاره و مضاربه حرام است.
۴۱-هر چند داد و ستد در حال اعتکاف حرام است،ولى باطل کننده اعتکاف نیست.
۴۲-اشتغال به امور دنیوى،مانند خیاطى،نساجى نقاشى،مطالعه و امثال آن اشکال ندارد.
۴۳-در حال اعتکاف مجادله در امور دنیوى و دینى در صورتى که به قصد غلبه بر طرف مقابل و اظهار فضیلت و برترى باشد حرام است،اما اگر به قصد اظهار حق و بازداشتن طرف از طریق باطل باشد نه تنها حرام نیست،بلکه از افضل طاعات و عبادات است.
۴۴-هر گونه استفاده شهوانى از جنس مخالف،نظیر لمس،بوسه (۳۱) و آمیزش حرام است و فرقى در این مساله بین زن و مرد نمىباشد.
۴۵-در حال اعتکاف نگاه از روى شهوت به همسر خود اشکال ندارد،هر چند احتیاط مستحب ترک آن است.
۴۶-استمناء نیز بنابر احتیاط واجب از محرمات اعتکاف شمرده شده است،هر چند از راه حلال آن،مانند بازى با همسر باشد.گر چه استمناء حرام در هر حال حرام و از گناهان بزرگ است ولى در حال اعتکاف گناهى بزرگتر است.
۴۷-معتکف باید روزها را روزهدار باشد و از هر کارى که روزه را باطل مىکند،پرهیز کند و هر آنچه روزه را باطل مىکند،اعتکاف را نیز باطل مىکند.
- اقسام اعتکاف:
واجب معین: پس از شروع قطع آن جایز نیست.
واجب موسع :پس از تکمیل دو روز، قطع آن جایز نیست.
مستحب: پس از تکمیل دو روز، قطع آن جایز نیست.
- قضا و کفاره اعتکاف:
قضاء
۴۸-اگر در حال اعتکاف جماع کند-عمدا باشد یا سهوا .پس اگر اعتکاف،واجب معین باشد، باید قضاى آن را بجا آورد.و اگر واجب غیر معین باشد،باید آن را از سر بگیرد.
۴۹-اگر یکى دیگر از محرمات اعتکاف را سهوا انجام دهد و اعتکاف:
واجب معین باشد:بنابر احتیاط واجب باید اعتکاف را به پایان ببرد و قضاى آن را بجا آورد.
واجب غیر معین باشد:اگر در دو روز اول باشد باید اعتکاف را از سر بگیرد و اگر روز سوم باشد،اعتکاف را به پایان ببرد و از سر بگیرد.
اگر اعتکاف مستحب را بعد از روز دوم باطل کند،باید (۳۶) قضاى آن را بجا آورد.ولى اگر قبل از اتمام روز دوم باطل کند،چیزى بر عهده او نیست.
۵۰-واجب نیست قضاى اعتکاف را فورا بجا آورد،گر چه احتیاط مستحب است.
کفاره
۵۱-اگر اعتکاف واجب را با آمیزش(جماع)باطل کند،کفاره واجب است و در سایر محرمات کفاره نیست،هر چند احتیاط مستحب است.
۵۲-اگر در دو روز اول اعتکاف مستحب آمیزش کند و اعتکاف را رها نکند بنابر احتیاط واجب کفاره لازم است.
۵۳-کفاره بطلان اعتکاف،مانند کفاره روزه ماه رمضان است،یعنى،باید:
-دو ماه روزه بگیرد.
-یا به ۶۰ مسکین،طعام بدهد.
-یا یک برده را آزاد کند.
۵۴-احتیاط مستحب است که اگر ممکن استیک برده آزاد کند و در صورت ناتوانى دو ماه روزه بگیرد و چنانچه نتواند روزه بگیرد،به ۶۰ فقیر طعام بدهد.
گردآورنده: محمد کاظم حسینی
