ضرورت اجرای سیستم فاضلاب شهری/ وضعیت آب رفسنجان در شرایط بحرانی قرار دارد

به گزارش خانه خشتی؛ مجید دهقانی دکترای مهندسی عمران گرایش منابع آب دارد از سال ۱۳۹۳ عضو هیات علمی تمام وقت دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان است.

چاپ بیش از ۵۰ مقاله در مجلات علمی داخلی و خارجی و کنفرانس های ملی و بین المللی و همکاری با پژوهشکده تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری کشور در تهیه طرح راهبردی مدیریت ریسک خشکسالی کشور در سال ۱۳۸۸ را در کارنامه خود دارد.

آنچه در پی می آید حاصل گفتگوی خانه خشتی با وی است.

امروز در خدمت شما هستیم تا در زمینه سیستم فاضلاب شهری رفسنجان گفتگو کنیم به صورت مختصر در مورد وضعیت آبی شهرستان رفسنجان توضیحات کوتاهی را ارائه دهید؟

وضعیت آبی شهرستان رفسنجان اصلا مطلوب نبوده و به عبارت بهتر در شرایط بحرانی قرار دارد. به صورت واضح می توان گفت هم اکنون در حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی وجود دارد که در گذر زمان یعنی در نیم قرن اخیر باعث شده است که سطح آب زیرزمینی به شدت افت کند و هم کنون شاهد افزایش قابل توجه عمق چاه های آبکشی هستیم که در مواردی با ۲۰۰ متر می رسد. از طرفی عمده آب با کیفیت موجود در این آبخوان برداشت شده و آنچه که باقیمانده است عموما آب های با کیفیت نامطلوب است که نه قابل شرب است و نه برای کشاورزی مطلوب است. بنابراین وضعیت آبی دشت رفسنجان هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی بحرانی است.

آیا بحث نشست های زمین نیز به همین برداشت بی رویه آب مربوط می شود؟

قطعا یکی از موارد بسیار مهم در نشست زمین، برداشت آب بیش از اندازه آب های زیرزمینی بوده و این به صورت علمی ثابت شده است. تصور عمومی افراد این است که در زیر زمین مخزنی از آب وجود دارد که با حفر چاه این آب پمپاژ می شود. در صورتی که آب در فضای خالی بین ذرات خاک قرار دارد که با حفر چاه به سمت چاه حرکت می کنند و این آب پمپاژ می شود. حال اگر میزان برداشت آب بیش از میزان جایگزینی آن باشد، این فضای بین ذرات خالی مانده و در اثر فشار لایه های بالاتر متراکم می شود و زمین نشست می کند. این همان پدیده ای است که برای اولین بار به عنوان لوله زایی در منطقه مطرح شد و با بررسی مشخص شد که زمین نشست کرده است.

خسارات ناشی از این نشست چیست؟ آیا به منابع آبی منطقه نیز آسیب می زند؟

آسیب اصلی در این مورد به ذخیره سازی آب زیرزمینی وارد می شود. همانطور که گفته شد، نشست زمین ناشی از متراکم شدن لایه های خاک و پر شدن فضاهای خالی آن است. حال در نظر بگیریم که شرایط آب و هوایی تغییر کند و بارش های قابل توجهی را در منطقه شاهد باشیم. فضایی برای ذخیره آب نمانده است که این آب ذخیره شود. نتیجه اینکه این آب جاری می شود و رواناب سطحی و در بارش های شدید شاهد سیلاب خواهیم بود. علاوه بر این اثرات نشست زمین در سطح شهر به وضوح در ساختمان ها و آسفالت خیابان ها قابل مشاهده است.

• برگردیم به بحث اصلی خودمان که سیستم جمع آوری فاضلاب شهری بود. به نظر شما اجرای سیستم فاضلاب شهری در رفسنجان چقدر ضروری است؟

در ضرورت اجرای سیستم فاضلاب شهری شکی نیست. اهمیت و ضرورت این امر از دو جهت قابل بررسی است. از یک طرف فاضلاب انسانی به صورت مداوم در حال تزریق به سفره آب زیرزمینی است. از طرفی خاک و از طرف دیگر در بعضی مناطق سفره آب زیرزمینی آلوده می شود. برای درک بهتر این امر در نظر بگیرید که در هر خانه با مساحت مثلا ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر مربع حداقل یک چاه و عموما دو چاه وجود دارد که به صورت روزانه فاضلاب به داخل آن وارد می شود. با گذر زمان تمام خاک سطح زیرین این مناطق کاملا آلوده شده و آلاینده ها به سفره آب زیرزمینی نیز وارد شده است. خوب این خاک و این آب دیگر قابل استفاده نیست و این یک فاجعه زیست محیطی است که بخشی از آن رقم خورده و بخشی از آن نیز در حال رقم خوردن است.

• خوب جنبه دومی که فرمودید چیست؟

جنبه دوم این قضیه هدر رفت منابع است. به هر حال این فاضلاب دارای مزایایی است که می تواند هم اشتغال ایجاد کند و هم آلایندگی خاک و آب را کم کند. الان به طور متوسط ۷۵۰ لیتر بر ثانیه آب در رفسنجان مصرف می شود که حدود با تمام جرح و تعدیل ها در فرآیند تصفیه، میزان آب بازیافتی بیش از ۴۰۰ لیتر خواهد بود. برای نشان دادن اهمیت این میزان آب کافی است بدانیم که آبی که همکنون برای مصرف صنعتی از طریق خط لوله تامین آب خلیج فارس به مجتمع مس سرچشمه می رسد معادل ۱۲۰۰ لیتر بر ثانیه است. حال میزان هزینه کرد در آن پروژه را در نظر بگیرید. یعنی آب قابل استحصال از طریق جمع آوری و تصفیه فاضلاب شهری در رفسنجان بیش از یک سوم آبی است که از طریق خط لوله خلیج فارس به مجتمع مس سرچشمه می رسد.

• آیا برای این آب بازیافتی مشتری وجود دارد؟

قطعا وجود دارد. هم در بخش کشاورزی و هم در صنعت مشتری های خوبی برای آب حاصل از تصفیه فاضلاب وجود دارد.به عنوان نمونه عرض می کنم که در منطقه ویژه اقتصادی پروژه فولاد کلنگ زنی شده است که نیاز مبرمی به آب دارد و این آب می تواند در این بخش مصرف شود. در بخش کشاورزی هم که مطلب کاملا روشن است و بخش قابل توجهی از باغات پسته با کمبود آب ومواجهند.

• آیا تنها مزیت اجرای سیستم جمع آوری فاضلاب به بحث کاهش آلودگی خاک و آب زیرزمینی و استفاده از آب بازیافتی محدود می شود؟

این موارد بخشی از مزایای اجرای سیستم جمع آوری فاضلاب است. در بحث تصفیه فاضلاب جدای از آب استحصالی، مواد شیمیایی زیادی نیز وجود دارد که می توان آنها را به فروش رساند که خودش مزایای اقتصادی جداگانه ای دارد. به فاضلاب طلای کثیف می گویند یعنی تمام اجزای آن قابل استفاده است.

• آیا در سطح شهرستان نیز پساب حاصل از تصفیه فاضلاب قابل استفاده است؟

بله. الان در سطح شهرستان بخش قابل توجهی از کودهای شیمیایی مورد استفاده از نوع کودهای نیتراته است. در فاضلاب شهری نیز نیترات بالایی وجود دارد که می توان برای تولید کود از آن استفاده کرد و با توجه به کاهش هزینه های حمل و نقل و …، قیمت تمام شده کود شیمیایی نیز کتر از قیمت های کنونی خواهد بود.

• با این تفاسیر چرا اجرای این سیستم در رفسنجان مغفول مانده است؟

البته نمی توان گفت به صورت کامل مغفول مانده است. بررسی هایی در این زمینه انجام شده و طرح هایی آماده شده است.

• اما کار اجرایی خاصی شروع نشده است؟

بله کار اجرایی انجام نشده است.

• مشکل اصلی در این زمینه چیست؟ چرا این پروژه به مرحله اجرا وارد نشده است؟

به نظر می رسد سه عامل مهم در این زمینه وجود دارد. عامل اول، بحث های فنی است. شهر رفسنجان دارای گستردگی بالا و تراکم کمی است و در این حالت هزینه اجرای طرح بالا بوده و بازدهی آن کاهش می یابد. در کنار این موضوع مباحثی مانند شیب زمین در سطح شهر و انتخاب محل مناسب برای احداث تصفیه خانه نیز وجود دارد. عامل دوم، مباحث مالی و بودجه طرح است. اجرای این طرح در شرایط فعلی به خصوص که قیمت ها نیز دائما در حال تغییر است نیاز به چند صد میلیارد تومان بودجه دارد که تامین آن نیاز به برنامه ریزی خاصی دارد. عامل سوم و به نظر بنده مهمترین عامل بحث مدیریتی است. به نظر می رسد اراده قوی برای اجرا و مدیریت این پروژه عطیم در سطح شهر وجود ندارد. اجرای این پروژه نیاز به همکاری بین سازمانی دارد. از طرفی متولیان آب شهرستان مسئولیت دارند و از طرف دیگر این طرح ارتباط تنگاتنگی با شهرداری و شورای شهر دارد. به نظر می رسد شهرداری و به خصوص شورای شهر باید نقش پررنگی در این بخش داشته باشند چون تمامی سیستم فاضلاب به جز تصفیه خانه باید در سطح کوچه ها و خیابان ها اجرا شود که ارتباط مستقیمی با شهرداری دارد. در کنار این موضوع باید به یک نکته دیگر نیز اشاره کرد که گاه در گوشه و کنار شنیده می شود و به نظر می رسد که گرچه یک حاشیه است اما گاه بر متن و اصل موضوع غلبه می کند و آن تعارض منافع شخصی است. از آنجایی که پساب حاصل از تصفیه فاضلاب (چه آب و چه مواد شیمیایی) از ارزش بالایی برخوردار است، گاه شنیده می شود که افراد یا گروه هایی سعی دارند تا اجرای این پروژه عظیم را در کنترل خود در آورند تا از منافع قابل توجه آن بهره مند شوند و تعرض بین منافع افراد یا گروه ها مانع اجرای پروژه می شود. لازم است اجرای این پرویه حیاتی به دور از منفعت طلبی های شخصی و گروهی و به دور از زد و بندهای سیاسی مورد توجه قرار گیرد.

• ممنون از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. در پایان اگر صحبتی مانده است در خدمت شما هستیم؟

نه صحبت خاصی نمانده است. تنها یک نکته را اضافه می کنم که بخش عمده ای از مشکلات مربوط به بحث آب در سطح شهرستان رفسنجان به مباحث مدیریتی بر می گردد. مدیریت همه جانبه نگر در این زمینه می تواند به بهبود شرایط و یا حداقل به تثبیت شرایط آبی دشت رفسنجان کمک شایانی نماید.

انتهای پیام/